| ◄ |
Mieczysław Weinberg |
► |
Pasażerka
|
Soliści, Chór i Orkiestra Opery Narodowej
TREŚĆ OPERY
AKT I
Wczesne lata sześćdziesiąte, liniowiec. Akcje śledzi chór, który czasem bierze udział w scenie w charakterze więźniów, pasażerów lub oficerów, a czasem jest tylko obserwatorem z innego czasu, tak jak my.
Scena 1
Niemiecki dyplomata Walter i jego żona Lisa podróżują do Brazylii, gdzie on ma objąć placówkę dyplomatyczną. Nagle Lisa zauważa pasażerkę, przypominającą jej osobę, która jak sądziła już nie żyje. Pod wpływem szoku po owym spotkaniu, kobieta wyznaje mężowi, że była strażniczką SS w Auschwitz. Ujawnienie tej prawdy prowadzi do kryzysu między małżonkami.
Scena 2
Scena w obozie - dowiadujemy się, że Pasażerka to Marta, polska więźniarka, którą Lisa Franz będąc strażniczką, upatrzyła sobie jako tę, która pomoże jej utrzymać w ryzach pozostałe więźniarki.
Scena 3
W żeńskim baraku poznajemy kobiety ze wszystkich zakątków Europy zgromadzone razem w tym kosmopolitycznym piekle. Podejrzana o udział w partyzantce Rosjanka Katia wraca z brutalnego przesłuchania, a Kapo znajduje napisany po polsku gryps, który może ją pogrążyć. Lisa rozkazuje Marcie przetłumaczyć treść listu, a ta zachowując spokój odczytuje go jako list miłosny pisany do jej narzeczonego Tadeusza, który - jak podejrzewa - też jest więźniem w obozie. Tymczasem na statku Lisa i Walter próbują przezwyciężyć kryzys i zaakceptować wtargnięcie niechcianej przeszłości do ich związku.
AKT II
Scena 4
Pod nadzorem Lisy kobiety sortują rzeczy zrabowane więźniom. Przychodzi oficer i żąda skrzypiec. Komendant zarządził koncert, w czasie którego jeden z więźniów ma zagrać jego ulubionego walca. Lisa znajduje skrzypce, po które oficer przysyła owego więźnia. Jest nim narzeczony Marty - Tadeusz. Rozpoznają się, lecz tę krótką scenę przerywa Lisa. Pozwala im na dalsze kontakty w nadziei, że ową "dobroć" obróci kiedyś na własną korzyść.
Scena 5
Lisa zaczepia Tadeusza w warsztacie, w którym ten wytwarza srebrne ozdoby na zamówienie oficerów SS. Jedną z nich jest Madonna, w rysach której Lisa rozpoznaje Martę. Strażniczka oferuje Tadeuszowi możliwość spotkania z Martą, ale Tadeusz odmawia. Nie chce być dłużnikiem esesmanki.
Scena 6
W żeńskim baraku odbywają się urodziny Marty, która śpiewa pieśń o zakochaniu w śmierci. Przerywa jej Lisa i próbuje ją sprowokować mówiąc, że Tadeusz zrezygnował z szansy spotkania z nią. Jednak Marta jest niewzruszona: skoro Tadeusz tak postanowił, widocznie ma rację! Yvette próbuje nauczyć starą Rosjankę francuskiego, a Katia śpiewa o Rosji. Nagle wpadają strażnicy: nadeszła pora selekcji. Wyczytana zostaje lista numerów i jedna po drugiej więźniarki zostają zabrane. Lisa mówi Marcie, że jeszcze nie jej kolej: na razie pozwoli jej uczestniczyć w koncercie Tadeusza.
Scena 7
Tymczasem na statku Lisa i Walter osiągnęli porozumienie: nawet jeśli Pasażerka to Marta, postanawiają zachowywać się jak gdyby nigdy nic i idą na tańce do salonu. Lisa wpada jednak w panikę, gdy Pasażerka podchodzi do orkiestry, a ta, najwyraźniej na jej specjalne życzenie, zaczyna grać ulubionego walca komendanta.
Scena 8
W obozie nadszedł czas koncertu, zgromadzili się wszyscy oficerowie i więźniowie. Jednak Tadeusz nie gra walca, lecz inny utwór. Następuje zamieszanie, skrzypce zostają roztrzaskane, a on sam trafia do celi śmierci. W ostatniej scenie zostajemy z Martą i jej wspomnieniami oraz jej pragnieniem, by wszyscy, którzy cierpieli nie zostali zapomniani.
Mieczysław Weinberg urodził się w Warszawie 9 grudnia 1919 roku. W wieku dwudziestu lat rozpoczął studia w klasie fortepianu w Konserwatorium Warszawskim u Józefa Turczyńskiego. Przed II wojną światową wyjechał do Mińska, gdzie studiował kompozycję u Władysława Zołotariewa (uczeń Bałakiriewa i Rimskiego-Korsakowa). W latach 1941-1943 pracował w operze w Taszkiencie. Początek jego kariery kompozytorskiej datuje się na rok 1943, kiedy to partytura I Symfonii spotkała się ze znakomitą recenzją Dymitra Szostakowicza. Aprobata Szostakowicza umożliwiła Weinbergowi osiedlenie się w Moskwie, gdzie pracował jako kompozytor niezwiązany z żadną instytucją, brał również okazjonalnie udział w koncertach jako wybitny pianista. M. Weinberg zmarł w 1996 roku w Moskwie. W jego dorobku znajdują się: 26 symfonii (w tym 4 kameralne), 2 sinfonietty, 17 kwartetów smyczkowych, 28 sonat na różne instrumenty, inne dzieła kameralne, kilka koncertów, 7 oper oraz pieśni. Pasażerka jest najlepszą jego operą. Powstała w latach 1967-1968.
-----
Kiedy zobaczyłam napis "Arbeit macht frei" pomyślałam, że nie będzie źle, bo ja się roboty nie boję, pewnie mnie wkrótce zwolnią. Nieraz przecież pomagałam dziadkom przy sianokosach. wspomina Zofia Posmysz autorka napisanej w 1962 roku powieści Pasażerka, na podstawie której powstało libretto opery.
Liza, była esesmanka i strażniczka w obozie koncentracyjnym w Auschwitz, wiele lat po wojnie podczas podróży transatlantykiem spotyka jedną ze swych ofiar. Postać Marty skupia w sobie doświadczenia autorki powieści i jej współwięźniarek. Spotkanie na statku - przestrzeni zamkniętej - zmusza bohaterki do stawienia czoła przeszłości i zmierzenia się z dramatycznymi wspomnieniami.
Zofia Posmysz jest również autorką scenariusza słuchowiska radiowego oraz filmu w reżyserii Andrzeja Munka. Tragicznie zmarły Munk nie dokończył filmu. Ostateczny kształt nadał mu Witold Lesiewicz. W 1964 roku na Festiwalu w Cannes Pasażerka otrzymała Nagrodę Międzynarodowej Krytyki Filmowej (Fipresci) oraz specjalne wyróżnienie honorowe jury festiwalu za humanistyczne i artystyczne wartości filmu.
Koncertowe wykonanie opery Pasażerka odbyło się dopiero 40 lat po jej powstaniu, bowiem władze sowieckie zarzuciły jej "abstrakcyjny humanizm", obawiały się także skojarzeń obozu koncentracyjnego z rosyjskimi łagrami.
Prapremiera obecnej inscenizacji w reżyserii Davida Pountneya odbyła się 21 lipca 2010 roku podczas Festiwalu w Bregenz. Gościem honorowym premiery była Zofia Posmysz.
